سوره توبه

سوره توبه یا برائت نهمین سوره و از سوره‌های مدنی قرآن است که در جزء دهم و یازدهم قرآن جای دارد. نام‌گذاری این سوره به نام توبه به دلیل سخن از توبه در آیات متعددی از آن است. نام برائت (بیزاری) نیز از آیه اول آن گرفته شده است. سوره توبه بدون «‌بسم الله الرحمن الرحیم‌» آغاز می‌شود و به مسلمانان دستور می‌دهد با مشرکان قطع ارتباط کنند و به پیامبر(ص) دستور می‌دهد برای مشرکان طلب آمرزش نکند. در این سوره همچنین درباره جهاد با کفار و مشرکان و مسئله زکات سخن گفته شده است. در روایات آمده است پیامبر(ص) ابلاغ این سوره به مشرکان را ابتدا به ابوبکر سپرد و سپس از او ستاند و به امام علی(ع) واگذار کرد.

از آیات مشهور سوره توبه، آیه لاتحزن، آیه صادقین، آیه اذن و آیه نفر است. در سوره توبه همچنین به واقعه مسجد ضرار، غزوه حنین و سرپیچی برخی از غزوه تبوک اشاره شده است. در روایات آمده است اگر کسی سوره انفال و توبه را در هر ماه قرائت کند، هرگز نفاق وارد قلب او نمی‌شود و از شيعيان امام علی(ع) خواهد بود.

معرفی

• نام‌ها

برای این سوره چندین نام (تا ۱۴ نام) برشمرده‌اند که در میان آنها دو نام مشهورترند: برائت و توبه. «برائت» که در بیشتر روایات آمده، برگرفته از آیه نخست است و «توبه» که در بعضی از روایات به آن اشاره شده، به این دلیل است که در این سوره آیات متعددی درباره توبه آمده است. دیگر نام‌های سوره برائت: فاضِحَه‌ (رسواکننده)، مُخزیه (خوارکننده)، مبعثره (کاونده)، حافره (آشکارکننده)، منقره (افشاکننده)، مشرّده (پراکنده‌کننده) و منکله (عذاب‌کننده).

• ترتیب و محل نزول

سوره توبه جزو سوره‌های مدنی و در ترتیب نزول، صد و چهاردهمین (آخرین) سوره‌ای است که بر پیامبر(ص) نازل شده است. این سوره در چینش کنونی مُصحَف، نهمین سوره است و در جزء دهم و یازدهم قرآن جای دارد.

• تعداد آیات و دیگر ویژگی‌ها

سوره توبه ۱۲۹ آیه، ۲۵۰۶ کلمه و ۱۱۱۱۶ حرف دارد. این سوره به لحاظ حجمی جزو سوره‌های سَبعُ طِوال و از سوره‌های نسبتاً بزرگ است و در حدود یک جزء از قرآن را در بر دارد.

تنها سوره بدون بسم الله

این سوره برخلاف سوره‌های دیگر قرآن بدون «‌بسم الله الرحمن الرحیم» شروع شده است. مفسران برای این موضوع چند دلیل گفته‌‌اند:

• اين سوره به دنبال سوره انفال نازل شده و هر دو يک سوره به حساب می‌آيند.
• «بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» آیه رحمت و امان است، درحالیکه سوره برائت براى برداشتن امان و رفع آن است؛ به همین دلیل بسم الله در آغاز اين سوره نیامده است.
• در روایت ابن عباس آمده است عثمان گفت پیامبر درباره جای این دو سوره سخن نگفت و ما این دو را به این دلیل پشت سر هم آوردیم که هر دو در مدینه نازل شده بودند و موضوعشان یکی بود.

از آنجا که به جز سوره‌ی توبه تمامی سوره‌های دیگر قرآن با «بسم الله الرحمن الرحیم» شروع شده وبسم الله در آغاز هر سوره اختصاص به همان سوره و غرض خاص مرتبط با همان سوره دارد. و به همین جهت به نظر برخی فقها اگر کسی در نماز پس از سوره حمد هر سوره‌ای را بخواهد بخواند باید بسم الله را به قصد همان سوره بگوید ازاین‌رو سوره توبه را نباید با بسم الله الرحمن الرحیم ( به قصد این که این بسم الله اختصاص به این سوره دارد)شروع کرد اما گفتن بسم الله الرحمن الرحیم در آغاز این سوره به صورتی که جزئی از این سوره محسوب نشود، مانعی ندارد. ونیز گفتن بسم الله الرحمن الرحیم برای خواندن آیات دیگر سوره توبه (هنگامی که سوره را از آغاز نمی خوانیم) جایز است. نکته دیگر این است که چون سوره توبه بدون بسم الله است بهتر است هنگام شروع با استعاذه وگفتن عباراتی مانند اعوذ بالله من الشیطان الرجیم و مانند آن شروع به خواندن سوره کرد.

محتوا

سوره توبه دستور برای قطع ارتباط با مشرکان و منافقان است؛ ولی در عین حال راه توبه را برای آنان باز می‌گذارد. این سوره به مؤمنان دستور می‌دهد اگر خویشان مشرکی دارند از خویشی چشم بپوشند و به پیامبر فرمان می‌رسد که برای آنان طلب آمرزش نکند، همان‌گونه که حضرت ابراهیم، چون دانست پدرش بر راه راست نیست، از او تبری جُست. از مضامین دیگر این سوره اشاره به مسجد ضرار ساخته منافقان است آیات ۱۰۷ و ۱۰۸ این سوره در این باره نازل شده است. از دیگر موضوعات مطرح در این سوره، تخلف برخی از مسلمان از شرکت در جهاد و مسئله زکات است.

داستان‌ها و روایت‌های تاریخی

• اعلام برائت از مشرکان (آیه‌های ۱-۴)
• پیروزی در جنگ حنین و یاری خدا (آیه‌های ۲۵-۲۶)
• مخفی شدن پیامبر در غار در هنگام هجرت (آیه ۴۰)
• مسجد ضرار (آیه‌های ۱۰۷-۱۱۰)
• استغفار ابراهیم برای آزر (آیه ۱۱۴)
• سر باز زدنِ سه تن از صحابه از حضور در جنگ تبوک (آیه‌های ۱۱۷-۱۱۸)

امام علی(ع) مأمور ابلاغ سوره

در تفسیر نمونه آمده است تقریباً تمام مفسران و مورخان اتفاق نظر دارند، هنگامی که سوره توبه (یا آیات نخستین آن) نازل شد، پیمان‌هایی که مشرکان با پیامبر اسلام(ص) داشتند لغو شد. در سال نهم هجری، پیامبر(ص) برای ابلاغ این فرمان، آن را به ابوبکر داد تا در موسم حج در مکه برای عموم مردم بخواند؛ سپس آن را گرفت و به علی(ع) داد و امام علی(ع) مأمور ابلاغ آن گردید و در مراسم حج به همه مردم ابلاغ کرد. بسیاری از منابع اهل سنت این واقعه را گزارش کرده‌اند، اگرچه با عبارت‌های مختلف؛ برای مثال احمد بن حنبل در کتاب مُسنَد نقل می‌کند پیامبر(ص) ابوبکر را فرستاد و سوره توبه را به او داد (تا به مردم ابلاغ کند) سپس علی(ع) را به دنبال او فرستاد و آن را از او گرفت و فرمود: «ابلاغ این سوره تنها به دست کسی باید باشد که او از من است و من از اویم». گفتنی است امام علی(ع) برای اثبات برتری‌اش بر دیگر صحابه و استحقاقش برای خلافت به این واقعه استدلال کرده است.

آیات مشهور

آیات برائت

بَرَ‌اءَةٌ مِّنَ اللَّـهِ وَرَ‌سُولِهِ إِلَى الَّذِينَ عَاهَدتُّم مِّنَ الْمُشْرِ‌كِينَ ﴿١﴾ فَسِيحُوا فِي الْأَرْ‌ضِ أَرْ‌بَعَةَ أَشْهُرٍ‌ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ غَيْرُ‌ مُعْجِزِي اللَّـهِ ۙ وَأَنَّ اللَّـهَ مُخْزِي الْكَافِرِ‌ينَ ﴿٢﴾ ... ترجمه:[اين آيات‌] اعلام بيزارى [و عدم تعهّد] است از طرف خدا و پيامبرش نسبت به آن مشركانى كه با ايشان پيمان بسته‌ايد. پس [اى مشركان،] چهار ماه [ديگر با امنيّت كامل‌] در زمين بگرديد و بدانيد كه شما نمى‌توانيد خدا را به ستوه آوريد، و اين خداست كه رسواكننده كافران است. ...

آیات برائت نخستین آیات سوره توبه است که احکام نهایی درباره روابط مسلمانان با مشرکان را تبیین کرده است. خدا در این آیات به پیامبرش و مسلمانان دستور می‌دهد بیزاری از مشرکان را آشکار سازند و از پیمان‌هایی که با آنان بسته، خارج شوند و در صورت عدم اسلام آوردن، به آنها اعلام جنگ کنند. این آیات توسط امام علی(ع) در روز عید قربان به مشرکان ابلاغ شد.

به گفته مفسران لغو یک‌جانبه پیمان با مشرکان، بدون مقدمه نبوده؛ بلکه نقض پیمان ابتدا از سوی مشرکان صورت گرفته بود؛ به همین دلیل پیمان با مشرکانی که عهد خود را نقض نکرده بودند، طبق همین آیات تا آخر مدت آن توسط مسلمانان محترم شمرده می‌شد. همچنین گفته شده این پیمان‌ها از ابتدا به صورت موقت بسته شده بود.

به باور محمدجواد مغنیه تأکید آیات برائت بر اجبار مشرکان جزیرةالعرب به پذیرش دین اسلام یا آماده شدن آنان برای جنگ، با اختیاری بودن پذیرش دین که در دیگر آیات بر آن تصریح شده، در تعارض نیست؛ چراکه مشرکان جزیرةالعرب دائما پیمان‌های خود را نقض و جامعه نوپای اسلامی را نیز تهدید می‌کردند؛ از این رو این حکم فقط به آنان اختصاص داشت.

آیه سقایة الحاج

أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِّ وَعِمَارَ‌ةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَ‌امِ كَمَنْ آمَنَ بِاللَّـهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ‌ وَجَاهَدَ فِي سَبِيلِ اللَّـهِ ۚ لَا يَسْتَوُونَ عِندَ اللَّـهِ ۗ وَاللَّـهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ (آیه ۱۹) ترجمه: آيا سيراب ساختن حاجيان و آباد كردن مسجد الحرام را همانند [كار] كسى پنداشته‌ايد كه به خدا و روز بازپسين ايمان آورده و در راه خدا جهاد مى‌كند؟ [نه، اين دو] نزد خدا يكسان نيستند، و خدا بيدادگران را هدايت نخواهد كرد.

در کتاب‌های شیعه و اهل سنت روایات مختلفی درباره شأن نزول این آیه آمده است. در یکی از این روایات که تفسیر نمونه آن را صحیح‌تر می‌داند آمده است بین شیبه و عباس بن عبدالمطلب عموی پیامبر(ص) بحثی رخ داد. عباس به مقام سقایت و شیبه به کلیدداری کعبه افتخار می‌کرد. امام علی(ع) وارد بحث شد و سبقت در ایمان و جهاد در راه خدا را افتخار خود خواند. عباس خشمگین شد و شکایت به پیامبر(ص) برد. پس از حضور امام علی(ع) نزد پیامبر(ص)، آیه بالا نازل شد و ایمان و جهاد را برتر دانست.

آیه جزیه

قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّـهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ‌ وَلَا يُحَرِّ‌مُونَ مَا حَرَّ‌مَ اللَّـهُ وَرَ‌سُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّىٰ يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَن يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُ‌ونَ (آیه۲۹) ترجمه: با كسانى از اهل كتاب كه به خدا و روز بازپسين ايمان نمى‌آورند، و آنچه را خدا و فرستاده‌اش حرام گردانيده‌اند حرام نمى‌دارند و متدين به دين حق نمى‌گردند، كارزار كنيد، تا با [كمال‌] خوارى به دست خود جزيه دهند.

آیه لا تحزن

...إِذْ هُمَا فِي الْغَارِ إِذْ يَقُولُ لِصَاحِبِهِ لَا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّـهَ مَعَنَا ۖ فَأَنزَلَ اللَّـهُ سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ وَأَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَّمْ تَرَوْهَا (آیه ۴۰) ترجمه: ... در آن هنگام که آن دو در غار بودند، و او به همراه خود می‌گفت: «غم مخور، خدا با ماست!» در این موقع، خداوند سکینه (و آرامش) خود را بر او فرستاد؛ و با لشکرهایی که مشاهده نمی‌کردید، او را تقویت نمود.

این آیه به هجرت پیامبر از مکه به مدینه اشاره می‌کند. وقتی که پیامبر(ص) از طریق وحی از توطئه قتل خود آگاه شد، با ابوبکر از مکه خارج شدند و از بیراهه به سوی یثرب رفتند تا به غار ثور رسیدند و در آنجا مخفی شدند.

آیه اذن

وَمِنْهُمُ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَيَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ ۚ قُلْ أُذُنُ خَيْرٍ‌ لَّكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّـهِ وَيُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ وَرَ‌حْمَةٌ لِّلَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ ۚ وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ رَ‌سُولَ اللَّـهِ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ (آیه ۶۱) ترجمه: «و از ايشان كسانى هستند كه پيامبر را آزار مى‌دهند و مى‌گويند: «او زودباور است.» بگو: «گوش خوبى براى شماست، به خدا ايمان دارد و [سخن‌] مؤمنان را باور مى‌كند، و براى كسانى از شما كه ايمان آورده‌اند رحمتى است.» و كسانى كه پيامبر خدا را آزار مى‌رسانند، عذابى پر درد [در پيش‌] خواهند داشت.»
آیه اُذُن آیه ۶۱ سوره توبه که به آیه تصدیق نیز معروف است، درباره عده‌ای از منافقان نازل شد که با سخنان خود پیامبر(ص) را آزار می‌دادند و او را زودباور معرفی می‌کردند. این آیه بسیار شنوا بودن پیامبر را صفتی مثبت برای رهبر جامعه می‌داند که باعث خیر برای همه است چراکه موجب حفظ حرمت و آبروی افراد می‌شود. به این آیه برای حجیت خبر واحد نیز استناد شده است.

آیه صادقین

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّـهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ (آیه ۱۱۹) ترجمه: «اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! از خدا بپرهيزيد و با صادقان باشيد».

مفسران درباره اینکه منظور از «صادقین» چه کسانی هستند، دیدگاه‌های مختلفی دارند. برخی از مفسران اهل سنت گفته‌اند منظور از آن پیامبر اسلام و اصحابش هستند؛ اما مفسران شیعه با استناد به روایات، منظور از صادقان را امامان معصوم می‌دانند.

آیه نَفْر

وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنفِرُ‌وا كَافَّةً ۚ فَلَوْلَا نَفَرَ‌ مِن كُلِّ فِرْ‌قَةٍ مِّنْهُمْ طَائِفَةٌ لِّيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنذِرُ‌وا قَوْمَهُمْ إِذَا رَ‌جَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُ‌ونَ (آیه ۱۲۲) ترجمه: و شايسته نيست مؤمنان همگى [براى جهاد] كوچ كنند. پس چرا از هر فرقه‌اى از آنان، دسته‌اى كوچ نمى‌كنند تا [دسته‌اى بمانند و] در دين آگاهى پيدا كنند و قوم خود را -وقتى به سوى آنان بازگشتند بيم دهند- باشد كه آنان [از كيفر الهى] بترسند؟

آیه ۱۲۲ سوره توبه به آیه «نَفْر» مشهور است؛ گفته شده است این آیه از دلایل قرآنی بر وجوب علم‌آموزی، و حجت و معتبر بودن خبر واحد و فتوای مجتهد است.

آیات الاحکام

حدود ۱۵ آیه از آیات سوره توبه را جزو آیات الاحکام برشمرده‌اند. از جمله احکام مشهوری که فقیهان از این آیات برداشت کرده‌اند، این موارد است: حکم زکات و محل مصرف آن (آیه ۶۰ و ۱۰۳)، حکم جهاد و برداشته‌شدن وجوب آن از سه گروه (آیات ۶، ۲۹، ۴۱، ۸۱، ۱۲۳ و ۹۱) و نجاست مشرکان (آیه ۲۸). همچنین گفته شده به کمک این آیات می‌توان به قواعدی در علم فقه و علم اصول دست یافت؛ مثلا از آیه نفْر (آیه ۱۲۲) معتبر بودن خبر واحد و از آیه ۱۱۵، معتبربودن اصل برائت و از آیه ۹۱، قاعده احسان برداشت می‌شود.

فضیلت و خواص

از پیامبر (ص) روایت شده هر کس سوره انفال و توبه را قرائت کند، من شفاعت‌کننده و گواهی‌دهنده به سود او در روز قیامت هستم که او از نفاق (دورویی) به دور است و به تعداد همه مردان و زنان منافق در دنيا، ده حسنه به او عطا می‌شود و ده گناه از او پاک شده و ده درجه بر درجات او افزوده می‌شود و عَرش و حاملان آن در ايام حضورش در دنيا، بر او درود می‌فرستند. از امام صادق(ع) نیز نقل شده است کسی که سوره انفال و توبه را در هر ماه قرائت کند، هرگز نفاق وارد قلب او نمی‌شود و از شيعيان (واقعی) امام علی(ع) خواهد بود. در تفسیر عیاشی پس از نقل اين روايت آمده است: در قيامت بر سفره‌های بهشتی همراه شيعيان روزی می‌خورد تا اينکه مردم از حساب فارغ شوند. بر مستحب‌بودن قرائت سوره توبه در هر ماه تأکید شده است.

در منابع روایی برای تلاوت این سوره خواصی چون در امان ماندن از آتش‌سوزی و در امان ماندن از شر حيوان درنده (اگر آيات ۱۲۸و۱۲۹ را بخواند) ذکر شده است.

تک‌نگاری‌ها

علاوه بر آنکه سوره توبه در کتاب‌های تفسیری جامع، شرح و تفسیر شده است، آثاری نیز به صورت مستقل به تفسیر این سوره پرداخته‌اند:

• در سرزمین تبوک: تفسیر سوره توبه، اثر جعفر سبحانی تبریزی، قم، نشر بوستان کتاب، ۲۹۶ صفحه.

متن و ترجمه

پانویس

منابع

پیوند به بیرون